بقلم: موسی جاودان، عضو هیات علمی دانشگاه هرمزگان و عضو سازمان نظام روانشناسی

بسیاری از مکانیسم‌های دفاعی مانند دروغ، توجیه، انکار، دلیل تراشی و خیالبافی به صورت غیر ارادی و ناخودآگاه از ما سر می‌زنند تا از این راه با احساسات ناخوشایند و منفی بتوانیم کنار بیاییم؛ چرا که  به روش‌های منطقی-عقلانی قادر به حل و فصل مسائل زندگی خانوادگی، اجتماعی و شغلی نشده‌ایم. یک نمونه از این سبک رفتاری، «فرافکنی» هست که فرد تلاش می‌کند احساسات و رفتار غیرقابل قبول خود را به دیگران نسبت دهد و با این کار از رو به رو شدن با شرایط غیر قابل قبول اجتناب ‌کند. علت بکارگیری مکانیسم‌های دفاعی کاهش اضطراب، افزایش احساس خود ارزشمندی و جلوگیری از خوردن شخصیت می‌باشد. واژه فرافکنی در ادبیات روزمره از جمله در سیاست کاربرد فراوانی دارد. این کلمه از روانکاوی وارد دنیای سیاست شده است. فرافکنی یکی از مکانیزم‌های دفاعی-روانی است که هر فردی برای توجیه ناتوانی و ناکارآمدی خود، آن ویژگی‌ و رفتار را به دیگران نسبت می‌دهد تا به این وسیله بار سنگین احساس ضعف و فشارهای روانی خود را تا حدودی کاهش دهد و به جای اعتراف به نقص‌ها و کاستی‌ها، خود را از هرگونه عیب و نقص منزه بداند و خودش را با مقیاس خود ساخته قضاوت کند.

نسبت دادن ضعف‌ها و ناکارآمدی‌های خود به دیگران

می‌توان گفت همه ما هر از گاهی و در شرایط خاص و در مواجه با حوادث و اتفاقات معینی ممکن است از مکانسیم فرافکنی استفاده کنیم. اما این مکانیسم در بعضی از افراد فراوانی بیشتری دارد. این گروه افرادی هستند که مهارت خودآگاهی و شناخت درستی از خود ندارند و بر این باورند که افرادی بی عیب و نقص هستند. ناخودآگاهی و عدم شناخت درست از خود باعث می شود، گروهی از افراد پیوسته از مکانیسم‌های دفاعی استفاده کنند. از نظر ساختار روانی و ویژگی های شخصیتی، افرادی که زیاد از مکانسیم های دفاعی استفاده می کنند که توانایی پذیرش واقعیت را ندارند و به علت نورتیک بودن قادر به درک واقعیت موجود نیستند، در نتیجه فکر می‌کنند مشکل از جای دیگر است و با بازخورد غلط اطرافیان، باور نادرست قوی‌تر می‌شود. پژوهش‌های روانکاوان مشهوری چون فروید و یانگ نشان داد که این گروه از افراد بیماران روان رنجوری هستند که فرافکنی را راهی برای تسکین خود در برابر ضعف‌ها، ناتوانی و ناکارآمدی خود در پیش می‌گیرند تا بدین طریق احساس مسئولیت و وجدان را در خود سرکوب نمایند و خود را از احساس گناه برهانند و بتوانند به رفتارهای غلط و آسیب رسان خود ادامه دهند.

این گروه از افراد، برخی از ابعاد واقعیت را تحریف و یا انکار می‌کنند. برای مثال، در عملکرد ضعیف خود، دیگران را مقصر می‌داند و تقصیر را به دوش افراد دیگر می‌اندازند؛ یعنی، فرد فرافکن متوجه هست مشکل کار کجاست، اما از اینکه بپذیرد که علت مشکل به ناکارآمدی خودش مربوط هست را نمی‌پذیرد و آن را به دیگری نسبت می‌دهد. در چنین شرایطی است که هرگز درصد اصلاح وضعیت موجود و رفتار خودش بر نمی‌آید چون به طور کلی اصل مسئله را انکار، توجیه و رد می‌کند. اینجاست که حکایت همچنان باقیست.

فروید معتقد است که اکثر این رفتارها در دوره کودکی برای کاهش اضطراب و جلوگیری از خورد شدن شخصیت صورت می‌گیرند. لیکن اگر مشکلات فرد بعد از سپری شدن دوره کودکی ادامه داشته باشد، شخص دچار کمبود و بحران در رشد شخصیت در دوره بزرگسالی می‌شود؛ چرا که مقدار زیادی از انرژی روانی بجای آن‌که صرف رشد و تقویت شخصیت شود صرف این تعارض‌ها و کشمکش‌ها می‌شود. بنا بر این، در مواجهه با شرایط سخت و ناکام کننده اغلب از مکانیسم­های دفاعیاستفاده می­کند. مکانیسم‌های دفاعی شیوه‌ها و سبک‌هایی هستند که افراد به ‌طور ناخودآگاه در برابر حوادث و رویدادهای اضطراب­زا از آن­ها استفاده می­کنند تا از خود در برابر آسیب‌های روانی محافظت کنند. در ذیل به ذکر نمونه­ای از این رفتارها پرداخته می­شود.

فرد احساسات، افکار و تمایلات ناپسند خود را به دیگران نسبت می‌دهد تا دیگران را مسئول اشتباهات و اعمال نادرست خود قلمداد نماید و به این شیوه  بتواند به تحقیر و سرزنش دیگران بپردازد و اضطراب خود را کاهش دهد. در ادبیات سیاسی و اجتماعی از واژه فرافکنی زیاد استفاده می­شود که به معنای انگشت اتهام به سوی دیگران گرفتن می­باشد. برای مثال، مدیری که خودش را فرد بسیار مؤمنی می‌داند، ممکن است فردی حریص هم باشد و با این رفتار دست به اختلاس بزند؛ زیرا بر این تصور است که دیگر مدیران هم این­گونه هستند و یا کسی که اختلال جنسی دارد، رفتار دوستانه و عادی جنس دیگر را از نگاهی دیگر تفسیر می­کند و هر فتار عادی جنس دیگر را سرنخی برای اظهار تمایلات جنسی دیگران نسبت به خودش قلمداد می­کند.

(برگرفته از کتاب ارزشیابی ویژگی‌های شخصیتی و تربیتی، صفحه ۵۲، نوشته موسی جاودان، با تغییر و اصلاحات)