| یادداشتِ موسی جاودان |

مقدمه: رفتار نمود بیرونی شخصیت هر فرد است. به طور واضح راه دستیابی به شخصیت افراد تفکرات و رفتار آن هاست. براساس رفتارهایی که انسان ها از خود بروز می ‌دهند می‌توان شخصیت آن ها را شناخت و ارزیابی کرد.نظریه ‌پردازان متعددی از جمله فروید، یونگ، بندورا و تعریف‌‌های خود را از شخصیت ارائه کرده ‌اند؛اما بطور کلی شخصیت به مجموعه رفتارهای فرد در مقابل رویدادهای مختلف که گاه به یک کلام خلاصه شده و گاه شامل ری اکشن های بدنی نیز می باشد، اطلاق می‌شود به گفته فروید ساختار شخصیت هرفرد شامل سه بخش نهاد، خود و فراخود.است.

امروزه محققان ابعاد شخصیت را پنج بعد معرفی کرده‌اند که شامل: برون‌ گرایی، سازگاری، وظیفه‌ شناسی و با وجدان بودن، روان رنجوری و تجربه ‌اندوز است. بررسی ابعاد شخصیت به ما این امکان را می‌دهد تا مقاط ضعف و قوت خود را بشناسیم این امر باعث می‌شود در زندگی اجتماعی به راحتی شغل مطابق با شخصیت خود را پیدا کنیم و بدانیم کدام افراد برای ارتباط برقرار کردن با ما مناسب‌تر هستند. برای همه ما ضروری است شخصیت افراد اطرافمان را در حد کلیت بدانیم چرا که این امر به ما کمک می ‌کند تا آن ها را به کارهایی که علاقه ندارند مجبور نکنیم بنابراین اطرافیان ما نیز از حضور در کنار ما احساس امنیت و آرامش کنند. از سویی این شناخت منجر به داشتن روابط سالم تری می شوند. در این مقاله سبب شناسی رفتار و شخصیت در مسیر زندگی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است که توجه مخاطبان را به آن جلب می کنیم.

نظریه پردازان مختلف رویکردهای متفاوتی در مورد عوامل مؤثر بر رفتار و ویژگی‏های شخصیتی افراد را ذکر کرده اند. برخی انسان را موجود فعال و خلاقی می‏دانند که در صورت شناخت خود، توانایی‏ها و استعدادهایش می تواند زمینه خودشکوفایی خویشتن را فراهم کند. برخی دیگر، محیط، آموزش، تقویت و تنبیه را از عوامل مهم و مؤثر در رفتار و شخصیت انسان می دانند و بر این باورند که انسان سالم کسی است که به دلیل رفتارهای اجتماعی مناسب با محیط اطراف خود سازگاری مناسبی داشته باشد.

به نظر می‌رسد، هیچ یک از دو نظریه مهم ذکر شده به تفاوت های فردی انسان اشاره ای نکرده اند و بی توجه از کنار آن گذشته اند. موضوعی که نقش مهمی در بروز و ظهور رفتار های انسان در مسیر زندگی دارد. در این مقوله به طور کوتاه و مختصر به مهم ترین عوامل مؤثر در شکل گیری رفتار و شخصیت انسان اشاره خواهیم کرد.

سبک‏های تربیتی: خانواده اولین و مهم‏ترین پایگاه تربیتی فرزندان و پدر و مادر به عنوان اولین و مهمترین مربیان وآموزگاران محسوب می شوند. شیوه‏های فرزندپروری والدین تأثیر عمیق و دیرپایی بر رفتار و شخصیت فرزندان دارد. خانواده اولین آموزشگاه و والدین اولین معلمان محسوب می‏شوند. نوع رابطه والد ـ فرزند و شیوه برآورده نمودن نیازهای عاطفی، مادی و روانی فرزندان تأثیر زیادی بر رفتار و نگرش‏های آنان دارد. با توجه به اینکه هر یک از والدین رفتار متفاوتی با فرزندان خود دارند، هر فردی رفتارش تا حدود زیادی متأثر از برخورد والدین است.

بسیاری از اوقات رفتارهای فرزندان انعکاسی از رفتار والدین آنان است که این امر نشان‌دهنده الگوی تربیتی والدین است. بنابراین، خانواده اولین و مهم‏ترین محیطی است که در تکوین و پرورش رشد فکری، ذهنی و شخصیتی کودکان و نوجوانان نقش اساسی و مهمی را ایفا می‏کند که در این برخی از پژوهش نقش مادر را مهم تر دانسته اند. البته، نقش پررمگ تر مادر می تواند به دلیل تعامل بیشتر مادر-کودک و برآوردن نیازهای او می باشد.

به طور کلی، خانواده اولین و مهم‏ترین بافت اجتماعی را برای رشد فرزندان فراهم می‏سازد. در جریان رشد طبیعی هر فرد، یک رشته تغییرات شناختی، عاطفی و اجتماعی را پشت سر می‏گذارد. البته، همه کودکان در طول رشد خود و در جریان سازگاری با این تغییرات دچار مشکلاتی می‌شوند که به استرس‌ها و تعارض‏هایی در آنان منجر می‌شود و می‌تواند به مشکلات رفتاری ـ عاطفی و یادگیری آن‏ها بینجامد. بیشتر مشکلات رفتاری کودکان منعکس‏کننده شرایط پیچیده بین فردی اعضای خانواده (به‌ویژه والدین) می‌باشد. به عبارت دیگر، وجود مشکلات رفتاری کودک نشان‌دهنده مشکلات رفتاری و روابط نامطلوب اعضای خانواده با یکدیگر است و با روش‌های تربیتی نادرست والدین و تعامل معیوب آن‌ها با فرزندان ارتباط دارد.

ویژگی‏های شخصیتی فرزند: از عوامل مؤثر در چگونگی شکل‏گیری رابطه والد ـ فرزند می‏توان به عوامل ارثی، ساختار ژنتیکی و خلق و خوی کودکان اشاره کرد که هنگام تولد با این ویژگی‏ها متولد می‏شوند. به عنوان مثال، کودکان کژخلق به علت ناسازگاری باعث عصبی شدن والدین خود می‏شوند و هنگامی‏که این وضعیت ادامه می‏یابد رابطه والد-فرزند به سردی می‏گراید. اما در عوض، کودکان آرام با رفتارهای سازگارانه خود باعث افزایش صمیمت و میزان دلبستگی والد- فرزند می‏شوند.

ویژگی‏های شخصیتی والدین: این ویژگی‏های از جمله مهم‏ترین و مؤثرترین عوامل در تعیین شیوه‏های فرزندپروری و نوع برخورد و رفتار والدین با فرزندان محسوب می‏شود. هر یک از والدین با سبک شخصیتی خاص خود و خلق و خوی منحصربه‌فرد، به تعامل با فرزندان خود می‏پردازد. به عنوان مثال، والدین افسرده، مضطرب و روان آزرده اغلب در تربیت فرزندان خود کم‌حوصله، کسل و دارای تنش و نگرانی زیادی هستند که به تدریج حالتی از تکانش‌وری را به فرزندان خود منتقل می‏کنند.

عوامل بافتی و محیطی: یکی از عواملی که بر سبک‏های تربیتی تأثیر دارد، دوره‏های اجتماعی ـ تاریخی است. هر یک از دوره‏های اجتماعی ـ تاریخی دارای قوانین، هنجارها و ویژگی‏های خاصی است که با دوره‏های قبل و بعد متفاوت است. هر خانواده‏ای متناسب با موقعیت، شرایط، فرهنگ و ارزش‏های خانوادگی خود که در تعامل با شرایط این دوره است، میزان اثرپذیری و اثرگذاری خود را بر فرزندان تعیین می‏کند. همچنین، مدرسه، دوستان و همسالان، رسانه‏ها و مکان‏های فرهنگی، نیز هر کدام به نوبه خود بر نوع رابطه والد- فرزند اثر می‏گذارند. بدون شک، تعامل و ترکیبی از این عوامل سه‌گانه موجب شکل‏دهی سبک‏های تربیتی می‏شود.

خلق و خو: برای توصیف افراد از ویژگی‏هایی مانند سخت‌گیر، لجباز، بدبین، شاد، خسیس، مهربان و آرام استفاده می‏کنیم. چنین طبقه‌بندی به ویژگی‏های خلقی و تفاوت افراد با یکدیگر اشاره دارد که نحوه ارتباط او را با دیگران نشان می‏دهد. به عبارت دیگر، هر فردی ممکن است ویژگی‏های منحصربه‌فرد خودش را داشته باشد که با آن نگاه و دیدگاه با جهان بیرونی، خودش و دیگران ارتباط برقرار می‏کند. چنین خصایصی می‏توانند نقش مهمی در شکل‌دهی و تکامل شخصیت انسان داشته باشند.

بنابراین، یکی دیگر از راه‏های شناخت خود و یا دیگران میزان آگاهی از خلق و خوی فردی است و با چنین شناخت و آگاهی است که می‏توان نسبت به اعمال دیگران، همسر و فرزندان قضاوت درستی انجام داد. چه بسا اوقات، ما بدون شناخت خصلت‏های دیگران رفتارهای طبیعی آنان را سرکوب کرده، مورد سرزنش‏های بی‌مورد قرار می‏دهیم و با ایجاد چالش و تنش، فرصت‏ها و موقعیت‏های گوناگون زندگی خود و دیگران را به خطر می‏اندازیم. به عنوان مثال، برخی از رفتارهای کودکان پیش‌دبستانی را رفتارهای لجاجت‌ورزانه قلمداد می‏کنیم و یا برخی از اعمال نوجوانان را (مانند رفتارهای خطرپذیر) و یا از دیدن آن‏ها تعجب می‏کنیم. گاهی شاهد این هستیم که سالمندان توقعات و انتظاراتی از دیگران دارند که ممکن است قابلیت اجرایی نداشته باشد.

همه این‏ها نمونه‏ای از رفتارهایی هستند که نشانگر خلق و خوی افراد هستند. بنابراین، بجای مقابله با آنان تلاش کنیم، ضمن شناسایی دلیل چنین اعمال و رفتاری در صورت نامناسب بودن از مسیر صحیح به اصلاح و بهبود آن بپردازیم. خلق و خوی فرد از زمان تولد همراه اوست و نحوه تعامل او را در پاسخ به عوامل و محرک‏های محیطی، نحوه سازگاری او با مشکلات و برخورد فرد با همسالان و دیگران را نشان می‏دهد. خلق و خوی افراد تأثیر مستقیم و مهمی بر نحوه احساس، ادراک، دیدگاه و شناخت خود و دیگران دارد.

لذا، ما به عنوان والدین، مربیان، معلمان و انسانی اجتماعی ضمن توجه به تفاوت های فردی افراد، در نظر داشته باشیم که شخصیت و رفتار ما انسان ها تابع عوامل و شرایط مختلفی از جمله فضای عاطفی-روانی خانواده، شرایط تاریخی و فرهنگی-اجتماعی؛ عوامل زیستی، ژنتیکی، عصبی و میزان انرژی دارای خلق و خوی متفاوتی هستیم. از این رو، عوامل یاد شده می توانند از ما یک انسان فعال و پرانژی، کم حوصله و بی حال، اجتماعی و جسور، کمرو و گوشه گیر، با انگیزه و با حرارت، شاد و خوشحال و افسرده و غمگین بسازد. با مشاهده رفتارهای غیر معمول بهتر است به جای نادیده گرفتن، سرزنش و مقایسه، فورا به علت یابی رفتار غیر معمول بپردازیم و فرد را از مشکلات نجات دهیم.

در غیر این صورت، بد رفتاری ها تا پایان عمر گریبانگیر فرد خواهد بود وموجب ستیز با خود، اطرافیان و جامعه خواهد شد. لذا، بیش از پیش در پی سبب شناسی رفتارهای غیر معمول باشیم تا رابطه ای پویا و زبیا، خانواده ای آرام و سرشار از مهر و محبت و جامعه شاد و سرزنده داشته باشیم.

خواهان سعادتمندی و بهروزی شما